„... vegna tilfinninga vorra og heiðurs þjóðarinnar“: Um söfnun Matthíasar Þórðarsonar á gripum tengdum hannyrðum og búningum

Í þessari ritgerð er fjallað um hlutverk menningararfs á þjóðarsöfnum í mótun þjóðarsjálfsmynda. Í því skyni er sjónum beint að söfnun Matthíasar Þórðarsonar (1877–1961) á efnislegum minjum í starfi hans sem þjóðminjavörður á Þjóðminjasafni Íslands á árunum 1908–1947. Meginmarkmið rannsóknarinnar er að leggja mat á hvaða birtingarmynd af fortíðinni söfnun Matthíasar Þórðarsonar miðlar. Í ritgerðinni eru gripir tengdir hannyrðum og búningum sérstaklega valdir til skoðunar. Tíðarandinn og hugmyndir forvera Matthíasar sem og samtímamanna eru til umfjöllunar til að skilja megi betur forsendur hans fyrir söfnuninni. Gerð er grein fyrir aðdraganda stofnunar Þjóðminjasafns Íslands og því hlutverki sem Matthías gegndi í uppbyggingu minjavörslu á Íslandi. Stuðst er við hugmyndir fræðimanna um tengsl þjóðarsafna við þjóðarsjálfsmyndir, varðveislu menningararfs og orðræðuna sem skapar hann. Niðurstöður rannsóknarinnar sýna að gripir tengdir hannyrðum og búningum eru einkum úr eigu efnameira fólks úr efri lögum þjóðfélagsins og þar af leiðandi eru heimildir um alþýðufólk og minnihlutahópa slitróttari. Ljóst er að gripir sem tengjast hannyrðum og vefnaði eru í miklum mæli gerðir af konum og virðist sem Matthías hafi verið mjög jákvæður gagnvart kvenlegu handverki. Þá safnaði hann miklu búningasilfri af kvenbúningnum og sérstaklega skúfhólkum sem voru raunar smíðaðir af karlkyns gull- og silfursmiðum. Hvað fatnað varðar eru flíkur af kvenbúningnum í meirihluta en mjög litlu hefur verið safnað af karlmannsfatnaði. Ályktað er að þetta endurspegli hugmyndafræðilegt umhverfi Matthíasar og stöðu kvenbúningsins sem tákn fyrir sjálfsmynd þjóðarinnar. Greiningin varpar ljósi á það vald sem minjaverðir hafa í mótun sögulegrar vitundar og sjálfsmynda þjóða og sýnir hvernig straumar og stefnur í varðveislu sögulegra minja hafa breyst í tímans rás